Η σπατάλη τροφίμων στην Ελλάδα

Εισαγωγή

Η εξέταση της σπατάλης φαγητού στην Ελλάδα είναι ένα δύσκολο εγχείρημα εξαιτίας της έλλειψης μιας εκτεταμένης και εμπεριστατωμένης έρευνας γύρω από το ζήτημα, αλλά και της σχεδόν παντελούς έλλειψης δημόσιας συζήτησης γύρω από αυτό το σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα. Υπάρχει μία έρευνα από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, αλλά είναι περιορισμένη σχετικά με το ποιοτικό και ποσοτικό εύρος εξέτασης¹. Η δημόσια συζήτηση γύρω από το φαινόμενο της σπατάλης τροφίμων στην Ελλάδα, ουσιαστικά ανύπαρκτη μέχρι πριν λίγα χρόνια, προκαλείται σχεδόν αποκλειστικά από πρωτοβουλίες πολιτών (κυρίως Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις) και ακαδημαϊκούς φορείς και όχι κεντρικά και συντονισμένα από το κράτος, όπως συμβαίνει πλέον σε πολλές αναπτυγμένες χώρες. Εκεί η σπατάλη τροφίμων εδώ και πολλά χρόνια αντιμετωπίζεται με τη βοήθεια ΜΚΟ² και έχει αναδειχθεί σε σημαντικό θέμα δημόσιας συζήτησης με αξιοσημείωτα αποτελέσματα, όπως π.χ. στη Μεγάλη Βρετανία³.

Το φαινόμενο της σπατάλης τροφίμων

Για πολλά χρόνια η εξέταση του φαινομένου της σπατάλης τροφίμων εστίαζε κυρίως στις οικονομικά λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, όπου συναντάται και πιο έντονα το φαινόμενο της πείνας και του υποσιτισμού. Όμως, τις τελευταίες δύο δεκαετίες το φαινόμενο έχει αρχίσει και εξετάζεται και στις αναπτυγμένες χώρες καθώς αλλάζει σταδιακά η κοινή γνώμη σχετικά με τη σπατάλη πόρων γενικότερα, αλλά και επειδή όλο και περισσότεροι άνθρωποι στις πλούσιες χώρες αναγκάζονται να ζητήσουν στήριξη για την εξασφάλιση των διατροφικών τους αναγκών. Ενδεικτικά, το 2013, τα Ηνωμένα Έθνη, αναγνωρίζοντας τη σημασία αυτού του προβλήματος, εγκαινίασαν το πρόγραμμα «Think.Eat.Save.Reduce your Footprint» με στόχο τη δραστική μείωση της σπατάλης τροφίμων και στις πλούσιες χώρες⁴.

Συνοπτικά, η σπατάλη τροφίμων ως παγκόσμιο φαινόμενο διαχωρίζεται στους παρακάτω τομείς:

Πρωτογενής τομέας
Τομέας μεταποίησης
Τομέας χονδρεμπορίου
Τομέας εστίασης
Νοικοκυριά

Το ποσοστό συμμετοχής κάθε τομέα στο σύνολο της σπατάλης διαφέρει ανάλογα με το οικονομικό επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας. Στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, η σπατάλη εστιάζεται κυρίως στην αγροτική παραγωγή και την μεταποίηση με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος των παραγόμενων τροφίμων να «χάνονται στο δρόμο». Για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι η Ινδία χάνει κάθε χρόνο περίπου 21 εκατ. τόνους σιτηρών, όσο δηλαδή η συνολική παραγωγή της Αυστραλίας, εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων υποδομών⁵, τη στιγμή που η ίδια χώρα έχει τους περισσότερους ανθρώπους στον κόσμο κάτω από το όριο της φτώχειας⁶.

Αντίθετα, στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, στις οποίες ανήκει και η Ελλάδα, η σπατάλη τροφίμων εστιάζεται στους τελευταίους κρίκους της διατροφικής αλυσίδας, με το μεγαλύτερο ποσοστό (53%) να αντιστοιχεί στα νοικοκυριά. Για αυτό το λόγο οι προσπάθειες μείωσης της σπατάλης στις ανεπτυγμένες χώρες πρέπει να στοχεύουν στις αλλαγές συνηθειών των πολιτών σχετικά με το τι και πως ψωνίζουν και παράλληλα στην εύρεση αποτελεσματικών τρόπων αξιοποίησης του περισσευούμενου φαγητού, όπως για παράδειγμα είναι το μοντέλο του Μπορούμε⁷.

Στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες η σπατάλη τροφίμων προσεγγίζεται ως φαινόμενο συνήθως από την σκοπιά των σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων⁸. Ενδεικτικά, σύμφωνα με μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αν δεν ληφθούν άμεσα τα απαραίτητα μέτρα, η σπατάλη τροφίμων στην Ε.Ε., εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού και του διαθέσιμου εισοδήματος, θα αυξηθεί το 2020 σε 120 μετρικούς τόνους απορριμάτων, όταν το 2006 βρισκόταν σε 89 μετρικούς τόνους.

Σε αντίθεση με άλλες αναπτυγμένες χώρες, στην Ελλάδα, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών, το φαινόμενο προσεγγίζεται συνήθως από την ανθρωπιστική σκοπιά του προβλήματος, δηλαδή της αντίφασης της σπατάλης τροφίμων όταν πολλοί συνάνθρωποι μας βρίσκονται σε διατροφική ανασφάλεια⁹. Αυτό είναι μία λογική συνέπεια της πολύ υψηλής ανεργίας στην Ελλάδα τα τελευταία έτη και της πραγματικότητας ότι σχεδόν το 1/3 του πληθυσμού ζει κάτω ή κοντά στο όριο της φτώχειας¹⁰. Μία ακόμη συνέπεια της κρίσης είναι η μείωση της σπατάλης τροφίμων, αλλά μόνο έμμεσα, δηλαδή μέσω της αποδεδειγμένης μείωσης όλων των απορριμάτων των νοικοκυριών, που αποτελεί ακόμα ένα ενδεικτικό στοιχείο της μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος και της κατανάλωσης¹¹.

Λόγοι σπατάλης φαγητού στα νοικοκυριά και τον τομέα εστίασης:

Μεγέθη συσκευασμένων μερίδων φαγητού
Εδώ τίθεται το δίλημμα μεταξύ της συσκευασίας ατομικών μερίδων που όμως συνεπάγεται μεγαλύτερη σπατάλη συσκευασίας ή της συσκευασίας πολλών μερίδων που συνεπάγεται μεγαλύτερη πιθανότητα σπατάλης τροφίμων

Προβλήματα στις ετικέτες προϊόντων
Μεγάλες ποσότητες τροφίμων σπαταλώνται εξαιτίας της τάσης των καταναλωτών να μεταχειρίζονται τις διάφορες επισημάνσεις στις ετικέτες προϊόντων ως το ίδιο, δηλαδή να μην διακρίνουν π.χ. μεταξύ “ημερομηνίας λήξης” και “κατανάλωσης κατά προτίμηση πριν”. Εξαιτίας της σύγχυσης στην Ελλάδα σχετικά με αυτές τις επισημάνσεις έχει χαθεί πρόσφατα μία σημαντική ευκαιρία για μείωση της σπατάλης τροφίμων στο λιανικό εμπόριο σχετικά με τα προϊόντα περασμένης διατηρησιμότητας¹².

Προβλήματα συσκευασιών
Ειδικές συσκευασίες θα μπορούσαν να επιμηκύνουν σημαντικά τη διάρκεια ζωής των προϊόντων, π.χ. ο πενταπλασιασμός της διάρκειας των λαχανικών που περιέχουν μεγάλο ποσοστό νερού εφόσον τυλιχτούν σε ειδική μεμβράνη

Προβλήματα αποθήκευσης
Όπως σημειώθηκε παραπάνω, αυτό το πρόβλημα είναι από τα πιο σημαντικά στις λιγότερο οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, αλλά ακόμα και στις αναπτυγμένες παίζει σημαντικό ρόλο, π.χ. έχει υπολογιστεί ότι στην Μεγάλη Βρετανία 2 εκατ. τόνοι τροφίμων δεν αποθηκεύονται σωστά κάθε χρόνο¹³.

Ελλιπής ενημέρωση
Ενώ όλο και περισσότεροι άνθρωποι στις αναπτυγμένες χώρες γνωρίζουν πλέον το φαινόμενο της σπατάλης τροφίμων, ελάχιστοι έχουν αλλάξει τις συνήθειες τους ή ενεργά προσπαθούν να μειώσουν την προσωπική τους σπατάλη. Στην Ελλάδα διακρίνεται ένα χάσμα σε σύγκριση με λοιπές Ευρωπαϊκές χώρες σχετικά με την ενημέρωση των πολιτών γύρω από το φαινόμενο.

Προτιμήσεις
Μεγάλες ποσότητες τροφίμων σπαταλώνται εξαιτίας των διατροφικών προτιμήσεων που έχουμε ως καταναλωτές, π.χ. η σπατάλη της φλούδας μιας πατάτας ή ενός μήλου, η κόρα του ψωμιού κλπ. Αυτός ο παράγοντας σπατάλης τροφίμων θεωρείται σύμφωνα με τις μελέτες από τους πιο δύσκολους να αλλάξει¹⁴.

Σχεδιασμός
Ο σχεδιασμός των αγορών ενός νοικοκυριού θεωρείται σημαντικός παράγοντας σπατάλης τροφίμων, ειδικά σε μία χώρα όπως η Ελλάδα, της οποίας ο πληθυσμός μόλις τα τελευταία χρόνια δείχνει σημάδια ώριμης καταναλωτικής συμπεριφοράς εξαιτίας της οικονομικής κρίσης¹⁵.

Κοινωνικό-οικονομικοί παράγοντες
Οι αλλαγές στη κοινωνική δομή των τελευταίων δεκαετιών στις αναπτυγμένες χώρες, με σημαντικότερη την αύξηση των ατομικών νοικοκυριών, παίζει ρόλο στην αύξηση της σπατάλης τροφίμων, καθώς τα ατομικά νοικοκυριά έχουν ισχυρότερη τάση προς τη σπατάλη σε σχέση με τα νοικοκυριά περισσότερων ατόμων. Η συγκεκριμένη τάση μπορεί να παρατηρηθεί και στην ελληνική κοινωνία.

Στους τομείς της μεταποίησης και του χονδρεμπορίου οι βασικοί λόγοι για τη σπατάλη φαγητού εστιάζονται σε υλικοτεχνικούς λόγους και προβλήματα μεταφοράς και αποθήκευσης.

Μερικά ενδεικτικά νούμερα της παγκόσμιας σπατάλης τροφίμων

1,3 δισ. τόνοι τροφής σπαταλώνται ετησίως, αξίας 750 δισ. δολαρίων, όσο σχεδόν το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν της 18ης πιο πλούσιας χώρας του κόσμου (Τουρκία)¹⁶
Η παχυσαρκία έχει γίνει παγκόσμια μάστιγα αφού αφορά 1,7 δισ. ανθρώπους¹⁷, αλλά ταυτόχρονα περίπου 870 εκατ. άνθρωποι υποσιτίζονται¹⁸
9 εκατ. παιδιά πεθαίνουν από πείνα κάθε χρόνο τη στιγμή που η παραγωγή τροφής αρκεί για να ταΐσει ολόκληρο το πληθυσμό της γης¹⁹
Σε ετήσια βάση, καταλήγουν στα σκουπίδια 88 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων στην Ε.Ε²⁰, χωρίς σε αυτή την ποσότητα να συμπεριλαμβάνονται τα τρόφιμα που απορρίπτονται στην αγροτική παραγωγή και διαλογή
Τα νοικοκυριά της Ε.Ε. πετούν στα σκουπίδια τροφή αξίας 100 δισ. ευρώ, το αντίστοιχο περίπου του τζίρου της Nestle, της μεγαλύτερης εταιρείας τροφίμων του κόσμου²¹
Η ετήσια σπατάλη τροφίμων στις ΗΠΑ είναι 40 εκατ. τόνοι τροφίμων, αρκετή για να μην πεινάσει κανένας από τους υποσιτιζόμενους ανθρώπους του κόσμου²²
Μέσω νέων τεχνολογιών το περισσευούμενο ψωμί των αρτοποιείων (ως και 20% της παραγωγής) μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμη ύλη (έχει την ίδια απόδοση σχεδόν με το ξύλο) και έχει υπολογιστεί πως αν όλα τα αρτοποιεία της Γερμανίας χρησιμοποιούσαν αυτή την μέθοδο η παραγόμενη ενέργεια θα ήταν ίση με αυτήν ενός πυρηνικού εργοστασίου.

Συμπέρασμα

Το φαινόμενο της σπατάλης τροφίμων έχει πολύ μεγάλες διαστάσεις παγκοσμίως και στην Ελλάδα, αλλά μετά τα πρώτα βήματα της αναγνώρισης του προβλήματας, έρχονται τώρα τα επόμενα βήματα της αλλαγής προσέγγισης του φαινομένου, της ενημέρωσης της κοινής γνώμης, της αλλαγής νοοτροπιών και της εμφανούς δραστηριοποίησης κρατικών και υπερκρατικών μηχανισμών, αλλά και πολλών ΜΚΟ όπως το Μπορούμε συνθέτοντας ένα αισιόδοξο μήνυμα, πως η υφιστάμενη κατάσταση μπορεί στα άμεσο μέλλον να βελτιωθεί δραστικά προς όφελος των ανθρώπων και του περιβάλλοντος.

Υποσημειώσεις:

1 http://wasptool.hua.gr/documents/orbit12i.pdf
2 Μερικά σημαντικά παραδείγματα είναι η Tafel / Γερμανία (http://tafel.de/), City Harvest / ΗΠΑ (http://www.cityharvest.org/), Fairshare / Μ. Βρετανία (http://www.fareshare.org.uk/), Resto du Coeur / Γαλλία (http://www.restosducoeur.org/)
3 http://www.wrap.org.uk/category/materials-and-products/food
4 http://www.boroume.gr/think-eat-save/
5 http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-01-10/india/36257227_1_wastage-india-wastes-tonnes
6 http://en.wikipedia.org/wiki/Poverty_in_India
7 http://www.boroume.gr/boroume/
8 Έχει υπολογιστεί ότι ένας τόνος οργανικών απορριμάτων απελευθερώνει ένα τόνο μεθανίου, που είναι 72 φορές πιο επιβλαβές από το διοξείδιο του άνθρακα όσον αφορά την υπερθέρμανση της γης. http://ideas.time.com/2013/08/09/new-york-foodies-turn-nose-up-to-composting/
9 Η ραγδαία πτώση του κατά κεφαλήν εισοδήματος τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει και τις ανάλογες επιπτώσεις στην διατροφική ανασφάλεια των Ελλήνων: http://foodsecurityindex.eiu.com/Country/Details#Greece
10 Σύμφωνα με δηλώσεις του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος: http://www.alphatv.gr/Newsroom/Alpha-News/Economy/-%CE%94%CE%B5%CE%BD-%CF%85%CF%80%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%BF%CF%85%CE%BD-%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%B8%CF%89%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CE%B5%CF%86%CE%B7%CF%83%CF%85%CF%87%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%85–%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%B6%CE%B5%CE%B9-%CE%BF-%CE%93–.aspx
11 http://archive.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=665952
12 Σχετικό άρθρο για τη διάθεση προϊόντων περιορισμένης διατηρησιμότητας: http://www.boroume.gr/trofima_imerominia_lixis/
13 http://en.wikipedia.org/wiki/Food_waste_in_the_United_Kingdom
14 http://ec.europa.eu/environment/eussd/pdf/bio_foodwaste_report.pdf, σελ. 35
15 http://news247.gr/eidiseis/oikonomia/agora/pws_allakse_h_krish_thn_katanalwtikh_symperifora_twn_ellhnwn.1839861.html
16 http://www.fao.org/docrep/018/i3347e/i3347e.pdf
17 http://www.worldwatch.org/nearly-two-billion-people-worldwide-now-overweight
18 http://www.wfp.org/hunger
19 http://www.childinfo.org/mortality.html
20 http://www.eu-fusions.org/phocadownload/Publications/Estimates%20of%20European%20food%20waste%20levels.pdf
21 http://tastethewaste.com/info/film
22 http://www.tristramstuart.co.uk/FoodWasteFacts.html